Autorstvo:
Katja Stojanović

ŠTA JE VISUAL KEI I KAKO JE NASTAO

Visual Shock kei, poznatiji pod skraćenicama Visual kei ili Vkei, označava muzički žanr, odevni i životni stil i pokret specifičan, ali ne i ograničen, na područje Japana. Iako se pokret uglavnom odnosi na muziku i njene izvođače_ice, rasprostranjen je i kao individualni stil. Muzičke nastupe karakterišu upečatljiv vizuelni stil izvođača_ica, često odvojen od binarnih okvira i koreografisani performasi sa specifičnim temama koje za cilj imaju izazivanje nelagode ili ispitivanje društvenog poretka.

Naziv je popularizovan u magazinu SHOXX 1990. godine skraćenjem slogana sa omota albuma „Blue Blood“ benda X Japan – „PSYCHEDELIC VIOLENCE CRIME OF VISUAL SHOCK.“ i njegovim spajanjem sa reči „kei“ koja označava, u okvirnom prevodu, stil.

Nastao je u Japanu u drugoj polovini 1980ih godina, inspirisan muzikom i izgledom glam metal i glam rock bendova i umetnika (David Bowie, Twisted Sister, Kiss, Mötley Crüe…). Pionirima žanra smatraju se bendovi X Japan, Buck-Tick, Luna Sea, Dead End, Color, D’erlanger. U ranim 1990im doživeo je popularizaciju u Japanu i široku rasprostranjenost do opadanja popularnosti 1997-98. godine posle koje ponovo postaje andergraund kultura.

Muzički žanrovi koji se obrađuju obuhvataju metal, rok, pank, pank rok i u kasnijim fazama, pop i elektro muziku ili njihove kombinacije. Pored karakteristične tematike lirike, u prezentaciji muzike se koriste upečatljivi vizuali ispunjeni simbolima koji imaju za cilj da kod posmatrača izazovu promišljanje apsurda društva.

Kasnih 2000ih godina proširio se na zapadnu hemisferu, prvenstveno putem MySpace platforme. Bio je uticajan na emo, scene i pop pank supkulture, do potpunog opadanja u popularnosti tokom 2010ih. Iako i dalje postoji, mnogi fanovi, ali i kritičari, smatraju ga mrtvim pokretom.

KVIR KONTEKST:

Koncepti roda i pola u japanskom jeziku se ne poklapaju sa Zapadnim kontekstom koji je sveprisutan u našem društvu. Termin u upotrebi „seibetsu“ označava i pol i rod, tj. ne pravi razliku između ova dva termina. 

Bitno je napomenuti da je u ovom kulturalnom kontekstu spektar binarnosti različit od Zapadnog binarnog spektra. Tumačenje muževnosti i ženstvenosti znatno se razlikuje od našeg shvatanja. Japan je kultura istorijski bogata ispitivanjem rodno nametnutih uloga, pre svega muških, pa je oblačenje garderobe koja se tradicionalno pripisuje suprotnom rodu često u pop kulturi i medijima pojava koja je normalizovana. Međutim, usled normalizacije pojave odstupanja od rodno dodeljene uloge, spektar rodnih identiteta i izražavanja prisiljen je da postoji u okviru binarnosti kao socijalno prihvaćeni performans, ili da se od njega odvoji činom autovanja i korišćenjem LGBTQ terminologije koja se smatra političkim aktom. 

Termin „Kuia“ (kvir) počinje da se koristi u akademskom kontekstu kao i u ženskim zajednicama od sredine 1990ih. Korišćenje termina počinje da se rasprostranjuje od 2007. godine sa osnivanjem Japanske Asocijacije za Kvir Studije. Ipak, korišćenje ovog termina u nekom širem smislu i dalje nije rasprostranjeno u Japanu.

U skorije vreme, domaći termin „x-jendo” (x gender; x rod) koji je stvoren u radikalnom kvir okruženju, počinje da pokriva neka od značenja reči kvir i koristi se kao oblik anti identiteta, načina da se poremeti binarni rodni kontekst i da se ispita legitimitet rodno određenih socijalnih normi, institucija i uloga. Ipak ovaj termin postao je upleten u diskurs medikalizacije i tretira se pre kao medicinsko stanje nego radikalan identitet za sebe.

RODNA I KVIR EKSPRESIJA POKRETA

Iako visual kei jeste muzički pravac i stil, on je kombinacijom telesne ekspresije izvođača_ica i muzike koja obrađuje specifičnu tematiku, a pre svega je performans kojim se reprezentuje odstupanja od svake norme, pa i od one koja se vezuje za rodne uloge. Cilj tog performansa je da pozove na razmišljanje, da približi gledalaštvo i slušalaštvo svemu što društvo smatra nepoželjnim ili što skriva – smrt, samoubistvo, sampopovređivanje, telesna dismorfija, opsesivni nagoni prema određenoj osobi, eroticizam, seksualnost, senzualnost, nasilje, korupcija, grotesknost… Ovakav performans nije ograničen na muzičke izvedbe i izvođače_ice, već se prenosi u javnu sferu života odevnim stilom koji nagoveštava pogled na svet specifičan za pokret i u samoj srži je akt bunta. Stoga se može tumačiti kao specifičan način kvir života koji se ne preklapa sa ustanovljenim formama ni uobičajenih kvir normi, niti heteronormantivnih identiteta u Japanu i teži ka predstavljanju roda i pola kao fluidnih i fleksibilnih kategorija.

U ovoj kulturi karakteristična je specifična veća zastupljenost osoba kojima je dodeljen muški pol na rođenju. Za njih koncept izjašnjavanja prema dodeljenom polu ne označava nužno pripisane binarne konotacije. Usled nepostojanja jasnog razgraničenja između roda i pola u japanskom jeziku, ne postoji ni jezički okvir u kome postoji potreba za naglašavanjem dodeljenog pola na rođenju, pa se okvirno može reći da sama definicija onoga što znači „muškarac“ varira na spektru od binarne interpretacije do krovnog termina koji ima za cilj da označi samo telesne specifičnosti vezane za muški pol koje nužno ne označavaju binarnost. Rod na ovaj način ostaje za subjektivnu interpretaciju i doživljaj same osobe ili, u kontekstu performansa, izvođača_ica i posmatrača. 

Spajanjem na ovaj način konstruisanog identiteta izvođača sa tipično ženstvenim odevnim predmetima, načinom govora i izražavanja, visual kei za cilj ima da ispolji nestabilnost I neprirodnost rigidnih binarnih rodnih kategorija (muško/žensko, muževno/ženstveno). Ovakva ekspresija za cilj ima da prenese ideju da prihvatanje kvir života zahteva prihvatanje višeslojnosti postojanja i suživot svih njegovih dualnosti.

Pojava osoba koje imaju dodeljeni ženski pol na rođenju je ređa u okviru samog muzičkog performansa u korelaciji sa istorijskim kontekstom u kome je za muški pol bilo učestalije ispitivanje rodne ekspresije, pa je i samim tim odstupanje od binarnih ženskih rodnih normi ređe. To ne znači da za njim ne postoji potreba, upravo suprotno, sama činjenica da se u skorijim godinama pojavljuje sve više izvođačica ukazuje na jaku potrebu za ovakim ispitivanjem, ali i da se stvara sve više prostora u kome su dobrodošle.

Potreba za korišćenjem kvir terminologije koja se koristi u našem kontekstu nije od presudnog značaja za ovu kulturu, pre svega zato što se terminologija preuzeta iz LGBTIQ+ pokreta ne uklapa sa tradicionalnim shvatanjima i normama japanske kulture, te im nije “prirodna”. Za mnoge pojedince, izjašnjavanje prema preuzetim terminima predstavlja jedinstveno politički akt i stav, samosvesno svrstavanje u jasno definisanu marginalizovanu grupu koja nailazi na osudu od većinskog ostatka društva. Neizjašnjavanjem ova andergraund kultura specifično teži da postoji između definisanih heteronormativnih okvira i LGBTIQ+ pokreta kao niša u kojoj se pruža mogućnost istraživanja rodne ekspresije i seksualnosti bez direktne osude.

Činjenica da mnogi izvođači_ce pokušavaju da razbiju granice binarnosti bez eksplicitnog pozivanja na sopstveni “kvir” identitet prikazuje kvir impuls za dekonstrukcijom, destabilizacijom I pomućenjem uspostavljenih kategorija.

Ovakva ekspresija roda ili odstupanje od binarnog poretka teže da ispolje nedefinisanu prirodu roda tj. pokušavaju da razbiju konvencionalne kategorije heteronormativnosti, ali i onoga što znači biti „kvir“, bez toga da postanu kategorija za sebe. Teže da obuhvate odbijanje, neposlušnost, i odricanje postojanja u specifičnom okviru.

Stavovi visual kei-ja ogledaju se kroz pojedinca, tj. izgrađenu ličnost ili personu koja nije ni karakter, niti je jednaka izvođačevom pravom identitetu. Raslojenost privatne ličnosti od persone izuzetno je bitna za pojedinca. Persona je od ostatka društva posmatrana ne kao kvir koncept, već kao bizarna i nepoznata pojava, koja će naići na neodobravanje, ali ne i na masovnu osudu, dok privatna ličnost obezbeđuje mogućnost da pojedinac postoji u okvirima LGBTIQ+ pokreta i da se izjasni na određeni način koji se smatra političkim. Ovakvo izjašnjavanje međutim ostaje ograničeno na kvir ili uske krugove i generalno je posmatrano kao tabu tema o kojoj ne treba da se javno govori i izjašnjava.

Iako su retka pojava, postoje i izvođači_ce koji se javno izjašnjavaju o svojom rodnom identitetu i seksualnoj orijentaciji u okviru svoje persone. Interesantno je da oni u okviru visual kei kulture koja postoji kao niša nisu odbačeni i nisu izopšteni u odnosu na druge izvođače_ice, što daje naznake da je kvir ekspresija preferirana i da postoji prostor za čin autovanja i njegovo prihvatanje, te ujedno i napretka položaja LGBTIQ+ zajednice kao celine.

Tokom decenija postojanja visual kei pokreta, bilo je sasvim uobičajeno da se od izvođača_ica ne traži verifikacija kvir identiteta. Većina ljudi nije bila osvešćena za teme transrodnosti ili nebinarnosti, niti je za njih postojao jasan jezički okvir. Pojedinci u okviru pokreta izjašnjavali su se terminologijom androgeni, genderfree, pola muško/pola žensko. Nisu se definisali u okvirima koji su nam danas poznati, ali su govorili o sebi na način koji jasno govori o tome da ne vide sebe u dodeljenim rodnim ulogama. Sa većim prihvatanjem LGBTIQ+  pokreta i termina poslednjih godina, kao i sve većeg broja autovanih javnih ličnosti, javlja se tendencija da se od izvođača_ica zahteva razjašnjenje rodne ekspresije i jasno definisanje u okviru trans terminologije. Na izvođače_ice se sve više vrši pritisak da se uklope u okvir trans krovnih identiteta i prihvate terminologiju koja se uspostavlja širom sveta, kako bi i sam pokret izašao iz okvira andergraund kulture i osnažio marginalizovane identitete koji u njemu traže utočište. Prema ovome postoji  idalje veliki otpor, ali ima i pojedinih umetnika koji to čine.

Razbijanje rodnih normi u okviru visual kei kulture ostvaruje se na dva specifična nivoa:

1. Zauzimanje suprotne binarne rodne uloge od one koja je društveno očekivana
2. Rodna nedefinisanost

Postojanje rodno varijantnih identiteta nije pojava izolovana za kvir kulturu ili specifično visual kei pokret, već postoji unutar socio-kulturalnog konteksta sa dugom tradicijom razbijanja rodnih uloga. Fenomeni kabukimono ronina (kabukimono-odstupati ili „čudaci“) koji su se predstavljali na socijalno neprihvatljive načine i mešali muške i ženske stilove odevanja i  kabuki pozorišta, koje je nastalo na ovim principima rodnog odstupanja, pružaju arhetipe oba principa.

1. Zauzimanje suprotne binarne rodne uloge

Termini „Joso“(obučen kao žena) i „onnagata“ (ženska forma) mogu da se okvirno definišu kao akt pojedinaca koji se identifikuju kao muškarci koji se oblače i nastupaju  ili kao žene ili u maniru koji je asociran isključivo sa ženama u heteronormativnom binarnom sistemu. Specifičnije, „joso“ je sam akt oblačenja, dok je „onnagata“  individua koja čini akt oblačenja uobičajenim aspektom svoje izvođačke persone, kao što su to činili stalni izvođači ženskih uloga u kabuki i no pozorištu odakle i dolazi izraz.

Ovakva persona treba da nas izazove da razmišljamo o realnosti: šta je stvarna slika, šta je istinito, šta definišemo kao nešto što mora da postoji na specifičan način i zbog čega. Pokazuje nam kako su norme kojima se vodi savremeno društvo upitne i kako nove vrste realnosti mogu da postoje ili da se insinuiraju (šta je ono što nije, ali bi moglo da postoji). Dalje nas osvešćuje i ukazuje na fleksibilnost i efemernost normi u koje smo zatočeni i denaturalizuje, destabilizuje, i defamilijarizuje rodne i polne naznake. „Onnagata“  stoje u visual kei kulturi kao modeli ženstvenosti kojima fanovi teže i česta je pojava da u okviru benda jedan od izvođača zauzima ovu specifičnu ulogu. Osim manerizama koje koristi, često je i da ne govori da bi povećao „iluziju“ ženske persone. Mnogo ređe javlja se i fenomen „otokoyaku“ (muška forma) koja je nastala u Takarazu pozorišnoj trupi kasnih 1930ih godina. Ovaj fenomen ima znatno mlađu tradiciju usled istorijskog konteksta idealizacije ženske lepote i hiperfemininosti, ali to nikako ne znači da je manje prihvaćen. Od fanova „otokoyaku“  česta su javna izjavljivanja privlačnosti prema ovakvim izvođačicama bez obzira na svoju i njihovu seksualnu orijentaciju.

2. Rodna nedefinisanost

Rodna nedefinisanost ogleda se kroz krovni termin „gender free“.  Prvi put se pojavljuje u edukacionoj knjižici koju je objavila Tokio Ženska Fondacija (Tokyo Women’s Foundation) 1995. godine. Prvobitni termin označavao oslobađanje od obaveznih rodnih stega sa ciljem da opusti pritiske koje je društvo imalo prema rodnim ulogama. Ovaj termin se pre svega odnosio na feminističko oslobođenje i rodnu jednakost, ali je termin naišao na široko ismevanje i namernu osudu. U medjuvremenu kvir teoreticari usvajaju izraz gender free kao termin za „kvir razumevanje koje prevazilazi rod“ što je naišlo na osudu feminističkih krugova koje su strahovale od uništenja rodnog binarnog sistema. Visual kei od samih začetaka prihvata ovaj termin i vodi se njegovim principima korišćenjem kombinacije tipično ženstvenih odevnih predmeta (suknje, korseti, stileto stikle, duboke čizme, bustije-i …) sa upečatljivom šminkom i telesnim modifikacijama, tetovažama i pirsinzima i ekstravagantnim frizurama.

U kontekstu relevantnom za ispitivanje razbijanja rodnih normi tradicionalno ženske rodne ekspresije, umetnice najčešće biraju oblačenje uskih pantalona i sirokih jakni i majci sa motivima vezanim za pank pokret sa ucestalim bajndovanjem grudi dok se estetika šminkanja, telesne augmentacije i frizura ne razlikuje u mnogome od stilskih principa koje upotrebljavaju umetnici.

Modifikacije tela kao što su bajndovanje, nosenje obojenih sociva, tetovaze, pirsinzi igraju veliku ulogu u genderfree ekspresiji.  Sam pojedinac stvara uslove za ispitivanje nametnutih normi i stereotipa i otvara mogućnost eksperimentisanja na sopstvenom telu i telesnim karakteristikama i to u tradicionalnom socijalnom kontekstu.

Kako većina visual kei izvođača_ica spada u ovu grupu, bitno je napomenuti kakav uticaj imaju na sopstvenu publiku. Između rodne ekspresije izvođača_ica i rodne ekspresije njihove publike postoji velika razlika jer većinu publike čine mlade devojke koje se rodno izražavaju u stereotipno binarnom smislu. Uzevši u obzir da izvođači_ce za cilj imaju da nateraju sopstvnu publiku da istraži svoje rodne i socijalne granice, zanimljivo je da deo publike to i čini, u početku oblačenjem i oponašanjem svojih omiljenih izvođač_ica ili persona, težeći da preuzmu u potpunosti njihove manirizme i zatim polako pronalazeći sopstveni oblik rodne ekspresije koji je u potpunosti odvojen od omiljenog izvođača_ice. Time vidljivost genderfree načina postojanja podiže svest i osnažuje druge individue da nevezano za muzički kontekst ispitaju i pronađu sopstveni identitet.

DOPRINOS VISUAL KEI-JA GLOBALNOJ KVIR KULTURI

Visual kei se proširio preko interneta i društvenih mreža na Zapadno društvo 2000ih godina. Dok je u Japanu bio andergraund kultura u zalasku, doživeo je masovnu popularizaciju u zemljama poput Nemačke, Švedske, Brazila i SAD-a, gde je stvorio sopstvene zajednice i uticao na druge supkulture koje su se razvijale. 

Može se tumačiti da je jedan od razloga za njegovu iznenadnu slavu drugačija binarna struktura Zapadnog društva u kome je rodna varijantnost vekovima bila prisutna, ali nikada nije bila odobravana. Visual kei je u takvom društvenom okviru bio nov način postojanja koji je iznenada bio veoma dostupan i vidljiv i omogućio nove okvire u kojima mladi ljudi mogu da istraže svoju rodnu ekspresiju po prvi put. Njegov doprinos u razvoju kvir kulture i nastanku prostora i novog jezika za nebinarne identitete bio je mali, ali ne potpuno beznačajan.